روز قانون اساسی جمهوری ازبکستان برابر است با
سالگرد تصویب قانون اساسی جدید در هشتم دسامبر 1992 [17 آذر 1371]؛ در این روز
قانون اساسی کنونی در یازدهمین نشست شورای عالی ازبکستان تصویب و
جایگزین قانون اساسی شوروی گونه پیشین شد که از زمان استقلال از اتحاد جماهیر شوروی، [1
سپتامبر 1991، 10 شهریور 1370] حاکم بود. متن
قانون اساسی ازبکستان
پیشینه(تطویل و تمدید ریاست مادام‌العمر)
با وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ جمهوری شوروی سوسیالیستی
ازبکستان در ۲۷ اکتبر
۱۹۲۴ تأسیس شد و به عنوان یکی از پانزده جمهوری تشکیل‌دهنده اتحاد جماهیر شوروی در
دسامبر همان سال به عضویت این اتحاد درآمد. اسلام عبدالغنی‌یویچ کریموف را می توان
رئیس‌کشور مادام‌العمر ازبکستان دانست که به شیوه‌ها مختلف از برگزاری انتخابات تا
همه‌پرسی توانست تا زمان مرگ بمدت 26 سال در این مقام بماند. او که در سال ۱۹۸۶ به
عنوان نایب‌رئیس شورای وزیران و رئیس اداره برنامه‌ریزی دولتی ازبکستان انتخاب شده
بود سه سال بعد درسال ۱۹۸۹ دبیر اول حزب کمونیست ازبکستان شده و سال بعد در ۲۴
مارس ۱۹۹۰ به عنوان رئیس‌جمهور ازبکستان انتخاب شد. وی در ۳۰ شهریور ۱۹۹۱ استقلال
ازبکستان را از شوروی اعلام بعدتر با بدست
آوردن ۶۸٪ آرا در انتخابات رئیس‌جمهور شد. در ماه مارس
سال ۱۹۹۵، دوره ریاست‌جمهوری خود را با همه پرسی و بدون انتخابات تا سال ۲۰۰۰ تمدید
کرد. در سال ۲۰۰۲ با همه‌پرسی اصلاح قانون اساسی، دوره ریاست‌جمهوری را هفت ساله
کرد و در رای‌گیری‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۴ بیش از ۹۰ درصد آرا را بدست آورد. او تا هنگام
مرگ در دوم سپتامبر 2016 به مدت 26 سال قدرت را در این کشور در دست داشت.
ساختار کلی
نظام ازبکستان ریاستی است و قانون اساسی در اصل
یکم واژه ازبکستان را برابر جمهوری ازبکستان و بالعکس اعلام کرده است. اصل یازدهم
آن تصریح می کند مبتنی بر اصل تفکیک قوا به سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه،
زیربنای ساختار آن است. قانونگذاری آن دومجلسی و ریاست کشور بر عهده رئیس‌جمهور و ریاست دولت بر عهده
نخست‌وزیر است؛ دادرسی قضایی در بالاترین سطح با دیوان قانون اساسی و سپس دادگاه‌های
دیگر و اختصاصی شکل می‌گیرد.
در تدوین قانون اساسی، نظیر غالب قوانین اساسی جمهوری های سابق شوروی، بطور ویژه ای سعی بر رعایت مقررات اسناد بین المللی، اعلامیه‌ی جهانی حقوق بشر، اصول حقوق بین الملل و اصول شناخته شده مربوط به کرامت و آزادی های فردی شده است.
مشخصات
با مقدمه ای کوتاه، قانون اساسی ازبکستان، نظام
حکومت را جمهوری دمکراتیک مستقل و زبان رسمی را ازبک قرارداده است در این قانون
پایتخت، تاشکند قرار گرفته است. جمهوری قره قالپاقستان، بخشی از ازبکستان به شمار
می آید و حاکمیت و تمامیت ارضی آن مورد حمایت قرار می گیرد. قانون اساسی این منطقه
و دیگر قوانین این منطقه باید با قانون اساسی ازبکستان منطبق باشد و قوانین
ازبکستان در این منطقه نیز لازم الاجراء است. این قانون در اصل دهم رئیس‌جمهور و نمایندگان مجلس اولی (Oliy) که به‌طور مستقیم توسط مردم انتخاب می‌شوند را دارای حق انحصاری نمایندگی مردم معرفی می‌کند.
قانون اساسی ازبکستان شامل 128 اصل در شش فصل زیر است.
فصل اول: اصول بنیادین
فصل دوم: حقوق انسانی، آزادی‌ها و وظایف
فصل سوم: جامعه و فرد
فصل چهارم: ساختار اداری-سرزمینی و نظام دولتی
فصل پنجم: سازمان اقتدار دولتی
فصل ششم: اصلاح قانون اساسی
زبان رسمی
اصل چهارم با قراردادن زبان ازبک به عنوان زبان
دولتی به تضمین رویکردی کاملا محترمانه نسبت به دیگر زبان‌ها و رسوم اقلیت های می‌پردازد.
حقوق و آزادی‌های فردی
قانون اساسی در اصول مختلف به اعطای حقوق و
آزادی های فردی و همچنین سیاسی مختلف از حق حیات تا حق حرکت و انتقال آزادانه به
تمام نقاط قلمرو ازبکستان اشاره کرده است. پس از تشریح این حقوق و آزادی‌ها و
همچنین برابری همگان در مقابل قانون، اصل چهل و ششم تصریح می‌کند زنان و مردان
دارای حقوق برابر هستند.
قوه مقننه
نظام قانونگذاری ازبکستان دومجلسی است که مجلس
اولی نام دارد و جایگزین شورای عالی سابق این کشور است. این نظام در بازنگری‌های
سال 2002 ایجاد گردیده و مطابق اصل هفتاد
و ششم عبارت است از مجلس‌سنا (اعلی/علیا) دارای 100 کرسی است که ۸۴ نماینده آن با
رای مردم و ۱۶ نماینده به انتخاب رئیس‌جمهور انتخاب می‌شوند. مجلس دوم مجلس قانونگذار
(سفلی) نام دارد که دارای 150 کرسی است. کلیه نمایندگان دو مجلس برای دوره‌ای پنج
ساله انتخاب می‌شوند. داوطلب شدن برای شرکت در انتخابات مجلس منوط به داشتن ۲۵ سال
سن است. داوطلب شدن برای ریاست‌جمهوری نیاز به ۳۵ سال سن، تسلط بر زبان ازبک و
سکونت در خاک ازبکستان در ده سال گذشته قبل از انتخابات دارد.
قوه مجریه
اصل هشتاد نهم به صراحت رئیس‌جمهور را به‌عنوان
رئیس کشور معرفی می‌کند که هماهنگی عملکرد و تعامل ارگان های دولتی را تضمین می
کند. وی برای دوره‌ای پنج ساله و با را مستقیم مشروعیت می‌یابد که از دریافت
هرگونه حقوق دیگر و شرکت در اعمال تجاری ممنوع شده است. همچنین رئیس‌جمهور شخصا
تحت مصونیت و حمایت قانون قرار دارد. وی مجاز به انتقال اختیارات خود به دیکر
ارکان دولتی نمی‌باشد.
اصل نود و چهارم تصریح می‌کند رئیس جمهور می‌تواند
فرمان، قطعنامه و احکامی را برای اجرای قانون اساسی و رعایت قوانین عادی در کل
قلمرو جمهوری ازبکستان صادر نماید. وی همچنین در شرایط خاصی که عدم تواقفات خطری
برای کشور ایجاد کند، با تایید دیوان قانون اساسی کشور، حق انحلال سنای مجلس اولی
ازبکستان را دارد. او همچنین می‌تواند قوانین مورد اعتراض خود را به مجلس اولی
بازگرداند.
رئیس‌دولت نخست‌وزیر است که رئیس‌جمهور او را
برای تایید به مجلس معرفی می‌کند. رئیس‌جمهور پس از انقضای مدت ریاست‌جمهوری به
عضویت دیوان قانون اساسی کشور در می آید.
قوه قضائیه
مطابق اصل یکصد و هفتم نظام قضایی جمهوری
ازبکستان شامل دیوان قانون اساسی، دیوان عالی، دیوان عالی اقتصادی، دیوان عالی
جمهوری قره‌قالپاقستان در امور مدنی و کیفری، دادگاه اقتصادی جمهوری قره‌قالپاقستان برای مدت 5 سال، دادگاه های منطقه‌ای و تاشکند در امور مدنی و کیفری،
دادگاه های و شهری و منطقه‌ای امور مدنی و کیفری، دادگاه های نظامی و اقتصادی همگی
برای همان مدت پنج سال است. این اصل تصریح می‌کند تشکیل دادگاه های فوق العاده ممنوع
است.
دادرسی قضایی
اصل یکصد و هشتم بیان می‌دارد، دیوان قانون
اساسی جمهوری ازبکستان به استماع امور مربوط به مطابقت با قانون اساسی و اعمال مقامات
قوه مقننه و مجریه می‌پردازد. آرای دیوان قطعی و غیرقابل فرجام و بلافاصله پس از
انتشار اجرایی هستند. مقررات مربوط به دیوان توسط قانون تعیین می‌گردد.
همه پرسی
اصل نهم موضوعات
اصلی زندگی عمومی و دولتی را برای بررسی موضوع در سطح کشور نیازمند به همه‌پرسی
معرفی می‌کند. که مراحل برگزاری آن طبق قانون مشخص می شود. کمیته مشترک اداره مجلس
قانونگذاری و مجلس سنای اولی ازبکستان سنا مجلس الی به تایید برگزاری و تعیین تاریخ
همه‌پرسی می‌پردازد.
بازنگری
اصل یکصد و بیست
هشتم مجلس اولی ازبکستان را دارای اختیار اصلاح و جایگزینی قانون اساسی مطابق
پیشنهاد طرح شده معرفی می‌کند که شش ماه از مذاکره در مورد آن گذشته شده باشد.
مجلس همچنین می‌تواند به رد این پیشنهاد بپردازد. قانون اساسی ازبکستان در سالهای 2002، 2003، 2007، 2008، 2011 و 2014 از جهات
مختلف مورد اصلاح و بازنگری و به‌روزرسانی شده است.
