روز قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-دیدگاه انتقادی
12 آذر 1358 [سوم دسامبر 1979] برابر است با سالروز تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از طریق همه پرسی روزهای 11 و 12 همان ماه که هیچکدام در تقویم تعطیل رسمی نیست و بجای آن 12 فروردین با نام روز جمهوری اسلامی به مناسب برگزاری همه پرسی تغییر نظام مشروطه سلطنتی به جمهوری اسلامی، تعطیل رسمی است.
قانون اساسی کنونی که در مدت زمان کوتاهی از وقوع انقلاب اسلامی تهیه و تدوین شده دارای مشخصات منحصر به فردی است که از آنجا که محاسن آن به کرات در منابع مختلف بیان شده، نوشتار زیر ضمن نگاهی گذار به پیشینه با دیدگاهی انتقادی سعی می کند به بیان منشأ نظری برخی از معایب آن با عنوان اختلالات ساختاری از منظر حقوق اساسی تطبیقی بپردازد.
پیشینه:
پس از برگزاری همه پرسی فروردین 58، ابتدا در ۲۴ خرداد، پیشنویسی از قانون اساسی که توسط گروهی از حقوقدانان به سرپرستی حسن حبیبی به نگارش درآمده بود منتشر گردید که در آن، جمهوری اسلامی ایران به صورت جمهوری نیمه ریاستی و تک مجلسی بیشتر مشابه جمهوری پنجم فرانسه ترسیم گردیده بود. قوه مجریه از ریاست کشور بر عهده رئیسجمهور منتخب مردم و ریاست دولت بر عهده نخستوزیر پیشنهادی رئیسجمهور و تأیید مجلس تشکیل شده بود؛ قوه مقننه از مجلس و شورای نگهبان با ترکیب متفاوتی از حقوقدانان و فقها تشکیل شده بود که به وظایف قانونگذاری و دادرسی اساسی می پرداختند. در آن پیشنویس اشارهای به ولایت فقیه نیز وجود نداشت. پس از مباحاثات مختلف شورای انقلاب، نهایتا مقرر گردید تا مجلس خبرگان تصویب نهایی قانون اساسی تشکیل و پس از بررسی نهایی، پیشنویس قانون اساسی به رای مردم و همهپرسی سپرده شود.
انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی در ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ برگزار شد و 75 خبره منتخب از ۲۸ مرداد کار تدوین قانون اساسی را آغاز کردند؛ این خبرگان در مدت کوتاه کمتر از سه ماه تا 24 آبان همان سال ضمن ترکیب نظریات اسلامی، شیعی با نظریات لیبرال دمکراسی غربی، ابداعاتی ترکیبی را به گونهای جدید کنار هم قرار دادند که حاصل در 12 فصل و 175 اصل تصویب و پس از انتشار عمومی، در همه پرسی روزهای ۱۱ و 12 آذر 1358، با رای( 98.2 درصد) اکثریت واجدین شرایط اجرایی گردید. این قانون با شباهت های ظاهری سومین نوع خود پس از جمهوری اسلامی پاکستان (1335) و جمهوری اسلامی موریتانی(1339) و پیش از جمهوری اسلامی افغانستان (1382) و مدت کوتاهی جمهوری اسلامی گامبیا(1395) است که دارای تفاوت های بنیادین با همه آنها علی رغم شباهت عنوانی دارد.
شرح عکس: گشایش مجلس خبرگان 28 مرداد 1358
1- مشخصات
1-1- انقلابی، ترکیبی و ابداعی
از مشخصات قانون اساسی جمهوری اسلامی می توان انقلابی بودن آن در ابعاد مختلف را نام برد. این قانون از همان لحظههای تشکیل از جمله در همه پرسی 12 فروردین، بدون ورود به جزئیات و مشخصات به نفی کلی قانون سلف خود، قانون اساسی مشروطه (1285) و متمم آن پرداخت و شاید تجربه ای گران سنگ از هفتاد و دوسال اجرای قانون اساسی که طی اجرای آن محاسن و معایب بسیاری از قانون اساسی ظهور و بروز داشتند از جمله به توپ بستن مجلس، استبداد صغیر، انقراض قاجاریه، خلع سلطنت پهلوی ها، کودتای 28 مرداد، انحلال ادوار مجالس و نهایت وقوع انقلاب اسلامی را داشت، بدون استفاده بهینه، و رها شده واگذاشت. در این میان یکی از موارد شباهتهای قانون اساسی جمهوری اسلامی با قانون اساسی مشروطه را میتوان نقیصه عدم پیشبینی شیوه مشخص بازنگری در ابتدا و سپس اتخاذ شیوهای سخت پس از آن دانست که موجب بروز اختلالات مشابه ادواری گردیدهاند.
2-1- توحیدی و اومانیسیتی
قانون اساسی کنونی با تکیه بر نظرات فقهی و شور انقلابی و بکارگیری پراکنده عناوین ابداعی یا ترکیبی حاصل از پیوند مفاهیم جهان بینیهای متفاوت توحیدی و اسلامی مبتنی بر دین مانند امامت، ولایت مطلقه امر، امت، مجلس شورای اسلامی، شورای نگهبان، مجلس خبرگان و استقلال قوا با عناوین و مفاهیم متفاوت و برگرفته از جهان بینیهای اومانیستی مبتنی بر نظریات فلاسفه غربی همچون تفکیکقوا، رئیسجمهور، نخستوزیر، ملت، مجلس ملی، دیوان قانون اساسی، مجلس موسسان، ناخواسته چالشهای کاربردی زیادی را بوجود آورده است. جهت مطالعه بیشتر مراجعه شود به گزارش پژوهشی آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی؛ بررسی مفهوم «تفکیک قوا».
شرح عکس: تقابل جهانبینی اسلامی و فلسفی-اخلاقی (اومانیسم)
بروز برخی چالشها در ده سال ابتدایی اجرا، موجب بازنگری و اصلاح آن بصورت کنونی گردید. اصلاحات انجام شده، تغییراتی در بیش از40 اصل پیشین بوجود آورده که از لحاظی 25% از محتوای متنی را در برمیگیرد. این تغییرات از جمله تاسیس نهادهای ابداعی دیگر مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام با برخی کارکردهای مشابه مجلس سنا یا تاسیس شورای عالی امنیت ملی با قدرت قانونگذاری و همچنین باز توزیع قدرتها و اختیارات میان جایگاههای رهبر و رئیسجمور به عنوان روسای کشور و دولت پس از حذف رکن نخستوزیری بوده که نسبتهای ناشناخته و نامتناسب دیگری را در تنظیم ساختار و تعادل قوای پیشین بوجود آوردهاند. در حالیکه معدل تغییر هر قانون اساسی از قدیمی ترین آنها مانند قانون اساسی ایالات متحده آمریکا و پادشاهی نروژ تا طولانی ترین آنها از نظر متنی مانند جمهوری هند، چهار تا پنج سال می باشد قانون اساسی اصلاح شده جمهوری اسلامی در 14 فصل و 177 اصل بدون بازنگری از سال 1368 در حال اجراست که خود چالش دیگری از نظر نوعی محسوب می گردد.
در ذیل منشأ برخی چالشهای تجربی اخیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از دیدگاه نظری و ساختاری، نسبت به کارکرد بهینه کلی قانون اساسی، توزیع و تعادل قوا و همچنین صلاحیت قانونگذاری قوه مقننه بصورت کلی و انتقادی آورده شده است.