روز قانون اساسی جمهوری آذربایجان در ۱۲ نوامبر ۱۹۹۵[بیست و یکم آبان 1374]
سالروز رای مردم این کشور به همه پرسی قانون اساسی جدید خود است. این کشور مشابه
جمهوری تاجیکستان، پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی اعلام استقلال کرد و پس از مدتی
موفق به تدوین و تصویب قانون اساسی خود شد.
پس از فروپاشی شوروی از سال1991 تا 1995؛ قانون اساسی سال 1978 و متمّم سال
1989 (قانون اساسی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان) ملاک عمل جمهوری تازه تاسیس
آذربایجان بود. اولین قانون اساسی این کشور در سال 1995 و در دوره اول ریاست جمهوری
حیدرعلیاف تدوین شد و در دوازدهم نوامبر همان سال در همهپرسی دیگری به تصویب رسید.
آذربایجان پیشتر اولین استقلال خود را را در سال 1918، 13 سال پس از مشروطیت
تجربه کرد و در مدت کوتاه 23 ماه پس از آن، علی رغم تاسیس جمهوری دمکراتیک آذربایجان،
فرصتی برای تصویب قانون اساسی فراهم نیآمد و اولین قانون اساسی آن در سال 1921،
تحت تاسیس اتحاد جماهیر شوروی، تصویب گردید.
قانون اساسی کنونی ابتدا دارای 147 اصل بود و پس از بازنگریها اکنون شامل پنج
فصل، 12 بخش و 158 اصل است که عناوین آن به ترتیب عبارتند از:
1)
شرایط عمومی
بخش 1 : قدرت مردم بخش 2
:بنیان های حکومت
2)
حقوق اساسی ،آزادی ها و مسئولیت ها
بخش 3: حقوق اساسی انسانی و مدنی و آزادیها بخش4: تعهدات اساسی شهروندان
3)
قدرت حاکمیت
بخش 5: قوه مقننه بخش 6: قوه مجریه بخش 7: قوه قضائیه بخش8: جمهوری خودمختار
نخجوان
4)
دولت های محلی نیمه مستقل
بخش 9: شهرداری ها
5)
و قانون و حقوق موضوعه
بخش10: سیستم قانونگذاری بخش11: تغییرات در قانون اساسی بخش 12: ملحقات قانون
اساسی
نوع حکومت در این کشور جمهوری چند حزبی با یک مجلس قانونگذاری است؛ قوه مقننه
از مجلسی با 125 نماینده تشکیل شده و حاکمیت در جمهوری آذربایجان بر پایه تفکیک
قوا اعمال میگردد. این جمهوری سکولار بوده و از سال ۲۰۰۱ به عضویت شورای اروپا
درآمدهاست. رئیسجمهور پیشتر هر 5 سال یک بار (و اکنون هفت سال یکبار) به روش
مراجعه به آرای مخفی عمومی انتخاب میشود. قوه قضاییه جمهوری آذربایجان شامل دیوان
قانون اساسی (نه نفره و همگی به انتخاب رئیسجمور)، دیوان عالی، دادگاه استیناف و
دادگاه اقتصادی میباشد.
قانون اساسی با مقدمهای کوتاه شروع می شود و برای رسیدن به سعادت و رفاه جمعی
و فردی اهداف زیر را تصریح می کند:
حفاظت از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی
ایجاد دمکراسی مبتنی بر قانون اساسی
ایجاد جامعه مدنی
ایجاد یک دولت سکولار مبتنی بر حاکمیت قانون
ایجاد سطح زندگی شایسته برای شهروندان و عدالت اقتصادی و اجتماعی
رعایت ارزشهای جهانشمول انسانی، صلح و همکاریهای بینالمللی
قانون اساسی، زبان رسمی را آذربایجانی نامیده است و با اینکه حدودا ۹۵ درصد
جمعیت جمهوری آذربایجان مسلمان که 85 درصد آن نیز شیعه و مابقی سنی هستند. اصل هجدهم
بیان میدارد(بند اول و دوم به زبان اصلی آورده شده است)
Maddə 18. Din və dövlət
I. Azərbaycan Respublikasında din dövlətdən ayrıdır.
Bütün dini etiqadlar qanun
qarşısında bərabərdir.
II. İnsan ləyaqətini alçaldan və ya insanpərvərlik
prinsiplərinə zidd olan dinlərin yayılması və təbliği qadağandır.
ARTICLE 18. RELIGION AND THE STATE
I. In the Republic of Azerbaijan religion is separated
from the State. All religions are equal before the law.
II. The spread and propaganda of religions (religious
movements) which humiliate human dignity and contradict the principles of
humanity are banned.
III. The State education system is of secular character.
در جمهوری آذربایجان، دین جدای از دولت می باشد. تمامی اعتقادات دینی در برابر
قانون یکسان هستند.
تبلیغ و نشر ادیانی که کرامت انسانی را پایین آورده و یا در تضاد با بنیان و
فطرت انسانی هستند، ممنوع می باشد.
نظام آموزشی دولتی خصوصیت سکولار دارد.
قانون اساسی، این کشور را جمهوری دمکراتیک بر پایه حاکمیت قانون، لائیک و یکپارچه
اعلام میکند. از ویژگی های این قانون اساسی، می توان به جدایی دین از سیاست و یکسان
بودن اعتقادات دینی در برابر قانون دانست. بر اساس اصل 24 و 25 این قانون تمام
شهروندان از بدو تولد دارای حقوق و آزادی های محفوظ، انکار ناپذیر و محروم نشدنی
است و حقوق و آزادیهای زن و مرد را عین هم میداند و در بند 3 تصریح میکند: «دولت
برابری حقوق و آزادیهای هر کس را بدون توجه به عرق، ملیت، دین، زبان و جنسیت و ...
وضعیت زندگی شخصی، عقیدة ... تضمین میکند» در ادامه این بند آمده است که:«محدود
کردن حقوق و آزادیهای انسان و شهروندان با توجه به نسبتهای قومی، ملی، دینی، جنسی،
عقیدتی سیاسی و اجتماعی ممنوع است».
مطابق قانون، رئیس جمهور رئیس کشور است و نماینده کشور جمهوری آذربایجان در سیاست
های داخلی و خارجی است. این قانون وی را تجسم وحدت مردم می نامد که استقلال، تمامیت
ارضی و تحقق توافق های بین المللی را بهمراه استمرار کشور تضمین می کند. از طرف دیگر
او استقلال قضایی را نیز تضمین می کند و دارای اختیار صدور فرمان های و دستورات
اجرایی است که همان روز انتشار اجرایی میگردند.
هیأت وزیران عالیترین دستگاه اجرایی قدرت مجریه رئیسکشور رئیس جمهور است که
در مقابل وی مسئول هستند. علی رغم وجود مقام نخستوزیر به انتخاب رئیس جمهور و با
رضایت مجلس ملی در این هیأت، رئیسجمهور دستور کار کابینه را تعیین می کند. لازم
به ذکر است که در صورتی که نامزد معرفی شده برای نخست وزیر پس از سه بار توسط مجلس
رد شود، رئیسجمهور می تواند بدون رضایت مجلس وی را به این سمت منصوب کند. رئیسجمور
همچنین نمایندگان محلی قوه مجریه را مطابق اصل منصوب مینماید.
هر دو جایگاه رئیسجمور و نخستوزیر مطابق قانون اساسی دارای مصونیت های مختلف
از جمله بازرسی و بازداشت است. تنها نخست وزیر می تواند با اجازه رئیسجمهور توسط
دادستان بازداشت شود. اصل پنجاه و ششم با محدود کردن دین و فعالیتهای دینی، برای
شرکت روحانیون و یا به تعبیر رایج خادمان دین، در انتخابات بعنوان نامزد مانع ایجاد
کرده و تصریح میکند: «حق نامزدی خادمان دین و ... در انتخابات طبق قانون میتواند
محدود شود» سپس اصل 85 نیز تصریح کرده «خادمان دین و ... نمیتوانند برای نمایندگی
مجلس ملی آذربایجان برگزیده شوند»؛ در ادامه اصل هشتاد ونهم آورده است که «نماینده
مجلس ملی جمهوری آذربایجان تحت شرایط زیر از نمایندگی محروم می شود: در صورتی که
خادم دین باشد و ...»
برابر اصل یکصد و سیام، دیوان قانون اساسی کشور وظیفه کنترل اجرای قانون اساسی
را به عهده دارد. این دیوان عدم مغایرت مصوبات و فعالیتهای در حال اجرا را با
قانون اساسی و در برخی موارد با سایر قوانین موضوعه کنترل می نماید؛ تفسیر قانون
اساسی به عهده این دیوان است. دیوان علاوه بر تفسیر قانون وظایفی مانند مطابقت
قوانین موضوعه،احکام رئیس جمهور و دستورات هیات دولت با قانون اساسی کشور؛ تطبیق
فعالیتهای شهرداری و نیز مطابقت معاهدات بین الدولی منعقده که آذربایجان در آنها
دخیل است رابر عهده دارد. از آنجائیکه قضات دیوان قانون اساسی منصوب رئیس جمهور
هستند در عمل نظارت چندانی برا اقدامات رئیس جمهور و نحوه اجرای قانون اساسی صورت
نمی گیرد.
بازنگریها:
قانون اساسی جمهوری آذربایجان با تصمیم رئیس جمهور یا حداقل 63 عضو از 125
نماینده مجلس می تواند اصلا شود. تاکنون سه مرتبه در سال های ۲۰۰۲، ۲۰۰۹ و 2016 بازنگری و اصلاح شده است. پس
از همه پرسی اول در هفت سالگی آن یعنی آگوست 2002، اصلاحات و تغییراتی در بعضی از
اصول مربوط به مسائل سیاسی، اقتصادی و قضایی قانون اساسی جمهوری آذربایجان به عمل
آمد و از طریق همه پرسی به تائید رسید که منظور از آن هموار گردیدن مسیر برای رسیدن
الهام علیاف به ریاست کشور آذربایجان بود.
با این توضیح که بر اساس قانون اساسی در صورت فوت و یا ناتوانی رئیس جمهور می
بایست رئیس مجلس عهده دار اداره کشور می گردید لیکن زمانی که حیدر علیاف به دلیل
بیماری دچار مشکل شد قانون اساسی این کشور تغییریافت و به جای رئیس پارلمان نخست
وزیر عهده دار اداره امور کشور گردید و بلافاصله الهام علی اف به نخست وزیری منصوب
گردید.
در همهپرسی دوم در فوریه ۲۰۰۹، رئیسجمهور (الهام علیاف) توانست، محدودیت
دو دوره ریاستجمهوری را حذف کند.
-
افزایش طول دوران ریاست جمهوری از ۵ سال به ۷
سال
-
ایجاد سمتهای معاون اول و معاونین ریاستجمهوری
-
حذف محدودیت سنی برای نامزدی ریاستجمهوری و نمایندگی مجلس
-
نحوه و شرایط انحلال مجلس ملی از سوی رئیسجمهوری
-
حق انعقاد قراردادهای بینالمللی و بین دولتی برای رئیسکشور
-
تعیین صلاحیت و مسئولیت شوراهای شهری
علیاف، بلافاصله پس از همه پرسی سال 2016، همسر خود را به سمت معاون اول منصوب
کرد.
آخرین همهپرسی
قانون اساسی در تاریخ ۲۶ سپتامبر
۲۰۱۶ برابر با ۵ مهر ۱۳۹۵ در جمهوری آذربایجان برگزار شده
است که مجموعه پرسش های آن درباره اصلاح ۲۳ ماده و افزودن ۶ ماده به قانون اساسی
بود و هر کس میتوانست به تک تک آنها پاسخ بله یا خیر بدهد.